Işıl Öz’ün Dr. Çağlar Akgüngör ile deprem söyleşisi: “Akılcı bir bakış açısıyla uzun vadede afet risklerinin azaltılabileceğine inanıyorum

Uzun yıllardır riskler, acil haller ve afetler üstüne incelemeler yapan Dr. Çağlar Akgüngör ile depremlerle alakalı konuştuk. Hem bilimsel bir geçmişe hem de kolay araya girmek deneyimine sahip olan Akgüngör’ün, geçenlerde Twitter’da paylaştığı tespitler afetin, ülkenin düzeninden, ekonomisinden, toplumsal altyapısından, siyasal yaşamından bağımsız olarak incelenmeyecek bir olgu olduğunu bir kez daha hatırlattı çok kişiye.

İlk olarak, Türkiye’deki son deprem ardından cereyan eden ilerlemelerde kendisini şaşırtan bir şey olup olmadığını sordum.

Akgüngör, ilk olarak çok üzgün bulunduğunu açıkladı ve “Bu üzüntüyü, bu yıkım ve can kayıbını yaşam sürdürmek mecburiyetinde olmadığımızı, bu halin pekala önüne geçebilecek bulunduğumuzu bilmenin de üzüntüsünü katladığını” ifade ederek ekledi:

“Büyük depremlerden sonra Türkiye’de devreye özgü bağlamsal farklar dışında, nerdeyse hiç değişmeden kendisini geneleyen bir afet döngüsü var. Genellikle 1960’lardan sonra daha canlı bir biçimde görüyoruz ki, her yıkıcı depremin ardındannda araya girmeknin ne kadar başarılı ya da başarısız bulunduğu, yıkımın ve can kayıbının sorumluğunu kimlerin üstlenmesi gerektiğiyle başlayan bir münakaşa başlıyor, toplumun giderek büyüyen tepkisine eşlik ediyor, derken bu kamusal münakaşa ülkenin mühim problemlerine da kayıyor, saptamalar, çözüm önerileri ve değişim istekleri geliyor fakat kısa bir vakitte bu dalga sönümlenip gidiyor. Sonuçta depremden zarar görebilirliğimizin azaltılması tarafında bir uzaklık alınmıyor, bunu da bir ileri büyük depremde gene aynı derecede yıkım ve can kayıbı meydana gelmesinden anlıyoruz. Sorunuzu bu kısır döngüyü düşünerek cevaplarsam: Hayır, beni şaşırtan bir ilerleme izlemedim şu ana kadar. Beni şaşırtmaktan çok hayal kırıklığına uğratan noktalar var, birincisi araya girmeknin ve eşgüdümün bunca senedir oluşturulan yatırımların ve hazırlık çalışmalarının neticesi olarak çok daha süratli ve etkin olmasını beklerdim. Gerçi 17 Ağustos ya da 12 Kasım depremlerinde bulunduğu gibi sahada değilim, bundan dolayı hali fakat medya ve sosyal medya üzerinden izlediğim kadarıyla değerlendirebiliyorum ama bana etkin bir ilk araya girmek gerçekleştirildiğini düşündüren bir şey görmedim açıkçası. Aksi olsaydı, 17 Ağustos’ta Silahlı Kuvvetleri’n sahadaki ağırlığının yükselmesinden ileri hale benzer bir biçimde bunun yansımalarını medyada net olarak görürdük. Belki de gerçekçi gelmeyecek ama görece yeni binaların hali da hayal kırıklığına uğradığım bir konu. Ne 1999’dan sonra değiştirilen yapı kontrol sistemi ne de Kentsel Dönüşüm yasası beklediğimiz neticeleri vermedi. Bunu esasen biliyorduk ama içimde gene de bilhassa son 10-15 senedir oluşturulan binalarda standartların daha iyi uygulandığına dair bir umut vardı. Bu da kısmen kırıldı, herhalde saflıktı bu düşüncem.”

Türkiye çapında depreme hazırlık hususu ile alakalı altını çizmek dilediğiniz bulgular neler olur?

Bu soruya senelardır söylenilenleri tekrarlayarak cevap vermek istemiyorum. İşin doğrusu -haydi daha eskiye gitmeyelim- en azından Marmara depremlerinden bu yana, altı çizilebilecek her şeyin altı çizildi. Her alanın eksperleri görüşlerini defalarca dile getirdi, uyarılarda bulundu. Bütün verilere birkaç anahtar sözcükle arama yapıp ulaşmak olası esasen. Sağlam bir yapının nasıl inşa edileceğinden sıhhatli kentleşmenin nasıl olması gerektiğine, afet risklerini nasıl azaltacağımıza kadar alakalı her hususta ciltler dolusu yazın var. Hem de yerel ya da uluslararası finansmanla çoğu hazırlık ve güçlendirme projesi gerçekleştirildi. Peki şimdi Kahramanmaraş depremleriyle meydana çıkan hale bakınca ne düşünmeliyiz?

1999’dan beri sanki toplum olarak bu olguya yabancıymışız gibi “Depremle yaşamaya alışmalıyız”, “Afetlere hazır olmalıyız” ve benzer sözler tekrarlanıp gözüküyor (Bir de buna “risk toplumu” kavramının yersiz tüketimi eklendi. “Risk toplumu” kavramını “riski kucaklayan, sirenler çalınca derhal refleks gösteren” vb. toplum olarak anlayanlar, keşke Beck ve Giddens bu terimi nasıl tanımlamış bir bakmış olsalardı…) Tamam, hazırlanalım ama, ortada apaçık görünen bir gerçek var, 17 Ağustos’tan 23 sene sonra hâlâ yer sarsıntısı bulunduğunda yapılarımızın ayakta kalıp kalmayacağına dair net bir şey söyleyemiyoruz. Üstelik “hazırlık/hazır olmak”tan ne kastedildiğini anlamaya çalıştığımızda görüyoruz ki, atıf oluşturulan şey genellikle birey/aile düzeyinde hayatta kalmak ihtimalini artıracak ve deprem ardından ilk birkaç günü daha basit geçirmemizi sağlayacak tavsiyelere kendisini adamış bilinçlendirme eğitim programlarına katılmaktan ibaret. Oysa bu programlarla alakalı olarak dile getirilmeyen bir şey var: Genel olarak afet risklerini azaltacak, bu tehlikelere maruziyetimizi düşürecek politikalar ve düzenlemeler etkin biçimde uygulanmadıkça, bunların da faydası çok sınırlı.

Bazen hazırlığın birey/aile ebatının ya da araya girmek hazırlıklarının, örnek olarak arama-kurtarmanın, böylesine belirtiliyor olmasının biraz da bir tür kaçış bulunduğunu düşünüyorum. İnsan yerleşimini, rantı bir kıyıya bırakacak şekilde düzenlemek ve bu hususta kararlı biçimde politikalarını sürdürmek, bilhassa Türkiye gibi inşaatın kritik bir ekonomik sektör bulunduğu bir ülkede çok zor. “Kentsel dönüşüm” bu anlamda iyi bir fırsat olabilirdi, fakat onun da riskten çok karlılığın en yüksek bulunduğu alanlarda yoğun biçimde işlemesiyle fırsatı kaçırdık. Bu nedenle, konunun bir depreme hazırlık hususu değil, afet tehlineti azaltma hususu bulunduğunu kabul etmek ve buna ideal hareket etmek gerekiyor. Kast ettiğim şey, suya sabuna dokunmayan, beylik bir “deprem öldürmez bina öldürür” yaklaşımı değil. İnsan yerleşimini fonksiyonel ve estetik biçimde düzenlemeye, kentlerimizi insanın ruh ve vücut sağlığına ideal yerleşimlere dönüştürmeye gereksinimiz var. Akılcı bir bakış açısıyla, uzun vadede hem afet risklerinin azaltılabileceğine hem de bu saydığım dönüşümün gerçekleşebileceğine inanıyorum.

Ancak Türkiye’nin bugün geldiği noktada, gereksinimi olan risk azaltma politikasının da sadece finansman değil, toplumsal tercihlerin, siyasal ve ekonomik sistemin de değişmesi sorunu bulunduğunu görmemiz lazım. Bu, siyasetçinin bulunduğu kadar, vatandaşın da zor birtakım adımları atmasını gerektiriyor. Biri imar affı çıkarmayacak, öteki de balkonunu kapatmayacak… Tabii bu da daha çok varlık yaratan (inşaat/emlak dışındaki sektörlerle) üretken bir ekonomi ve daha iyi bir varlık bölüşümüyle olası olabilecek bir şey. Yoksa elinde diğer bir zenginliği olmayan vatandaşlardan idealizm beklemek de bana çok gerçekçi gelmiyor.

.

Olası bir değişime neler vesile olabilir? Çoğunluk ülkede neler döndüğünü anlamadan çözüm ortaya çıkabilir mi?